اشاره: انسان براي رهايي از سختي ها و مشكلات دشوار و بيماري هاي سخت درمان به هر چيزي چنگ مي زند. بسيار ديده شده كه آدم هاي نوميد از همه چيز و همه كس به اميد رهايي به هر آن چيزي كه گمان رهايي و مفيد بودن را مي دهند رو مي آورند. به نظر افراد ديگر اين گونه رفتار نه تنها خردمندانه نيست بلكه رفتاري خرافي و دور از شان انسان خردمند و عاقل است. بارها ديده شده است كه افرادي براي درمان بيماري هاي سخت درمان به اموري روي مي آورند كه احتمال ده درصدي و يا كم تر از آن را نسبت به تاثيري گذاري را مي دهد. بهره گيري از رمال ها و يا حتي برخي از صورت ها و اشكال خرافي در اين حوزه مي گنجد. درباره اين مساله مي توان به چند صورت سخن گفت؛ به عنوان مساله اي روان شناختي و يا پديده اي جامعه شناختي و يا مساله فلسفي و يا ديني از آن بحث كرد. آثار اجتماعي پديده و ناهنجاري هاي كه در پي دارد و سوء استفاده برخي افراد از نوميدشدگان و كسب درآمدهاي هنگفت از اين جمله است. ولي آن چه در اين جا مورد نظر است ، بررسي ارتباط مساله با توحيد و نگرش دين به مساله توسل به عنوان راهي براي رهايي از مشكلات و مسايل سخت درمان است. مواردي كه انسان سرخورده و وامانده نمي داند چه كند و به هر پركاهي چنگ مي زند تا او را نجات دهد .

توسل از وسيله به معناي تقرب جستن به ديگري است . در اصطلاح واژه شناسي و مفهوم شناسي ديني ، اين واژه به مفهوم ، بهره گيري و وسيله قرار دادن اشخاص ، بت و چيزهاي ديگر مقدس براي تقرب به خدا و رهايي از مشكلات به كار مي رود. بسيار ديده مي شود كه افراد مومن و متشرع براي رهايي از مشكلات بزرگ و كوچك خود به اشخاص و يا چيزهايي مانند نماز ، روزه ، عمل صالح ، صدقات و انفاق و يا به اشخاصي چون ائمه و پيامبران و امامزادگان و برگزاري مجالس و سفره هاي انعام و اطعام و يا ذكر صلوات و قرائت قرآن تمسك و توسل مي جويند. اين عمل را در اصطلاح توسل مي نامند .

يكي از مسايلي كه اين روش برخورد با مشكلات و سختي ها پديد مي آورد ، مساله حكم شرعي آن است. به اين معنا كه آيا توسل به اين روش با اصل توحيد سازوار است يا نه ؟ ادله و برهان هايي كه مي توان به سازواري آورد، چيست؟
دو نگرش به طور كامل متضاد و متناقض در ميان مسلمانان در اين مساله وجود دارد. برخي از جمله وهابيان توسل و نيز شفاعت را به جهت آن كه با مساله توحيد ناسازوار است به كلي رد كرده و حكم به بطلان عمل مي كنند . از اين رو به نظر ايشان توسل امري حرام است و مسلمان نمي بايست به اموري كه شائبه شرك و كفر در آن وجود دارد ، تمسك نمايد .
در مقابل ايشان اكثريت مسلمانان بر اين باورند كه نه تنها توسل با توحيد سازوار است بلكه بر درستي و صحت عمل ادله و براهين قرآني وجود دارد. افزون بر اين كه نفس عمل پيامبران به معناي وقوع و صحت و شرعيت آن است . در نتيجه وقوع عمل از سوي پيامبران چنان كه قرآن گزارش و خبر داده به عنوان مهم ترين و اساسي ترين دليلي است كه مشروعيت عمل و حتي مفيد بودن آن را اثبات مي كند. به اين معنا كه گزارش هاي قرآني از وقوع تمسك پيامبران و يا ديگران به توسل نه تنها بيانگر صحت و مشروعيت توسل است بلكه بيانگر اين نيز مي باشد كه توسل امري لغو و بيهوده نيست و مي تواند در رسيدن به مقصد و مقصود و رهايي از مشكلات مفيد و سازنده باشد.
آيات چندي از قرآن به مساله توسل و مشروعيت آن اشاره دارد كه افزون بر دستور كلي قرآن كه مي فرمايد: يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله وابتغوا اليه الوسيله (مائده آيه 35) ؛ به سوي او وسيله بجوييد، مي توان به گزارش خبري قرآن از توسل آدم به كلمات اشاره كرد. قرآن در اين باره مي فرمايد: فتلقي آدم من ربه كلمات فتاب عليه انه التواب الرحيم( بقره آيه 37) آدم از پروردگارش كلماتي را تلقي كرد پس بر آن توبه كرد و بازگشت به درستي كه خداوند توبه پذير و مهربان است. در اين آيه كلمات حتي اگر به معناي كلمات واژگاني باشد كه در حقيقت بيانگر شيوه توبه باشد اين نكته در آن وجود دارد كه توبه با كلمات و توسل به واژگاني خاص صورت گرفته است. افزون بر آن كه مشروعيت توسل به واژگان را مي رساند بر وقوع و نيز تاثير آن نيز دلالت دارد.
در روايات مراد از كلمات ، كلمات وجودي و نوري پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت (ع) دانسته شده است. سيوطي در كتاب تفسيري روايي خود روايات بسياري را نقل كرده است كه مراد از كلمات پيامبر و اهل بيت (ع) اوست. ( الدر المنثور ج 1 ص 147) در منابع شيعي نيز چون تفسير نورالثقلين اين روايات و روايات ديگري از اهل بيت (ع) نقل شده است كه مراد از كلمات را وجود نوري پيامبرو اهل بيت (ع) دانسته است.( تفسير نورالثقلين ج1 ص 67).
از ديگر مواردي كه مي توان براي مشروعيت و وقوع و نيز تاثير آن اشاره كرد، توسل فرزندان يعقوب به پدرشان براي رهايي از پيامدهاي گناهي بود كه در حق يوسف مرتكب شده بودند.( يوسف آيه 97) البته توسل به پيامبر و يا پيامبران در گذشته نيز سابقه داشته است و قرآن بيان مي دارد كه به عنوان سنتي ديرين در ميان مردمان وجود داشته است و همين مساله موجب شده بود تا آنان در انتخاب وسيله به اشتباه بروند. به اين معنا كه توسل نه تنها مشروع است بلكه اتفاق افتاده و مورد تاييد قرآن و پيامبران بوده است و تنها اختلاف ميان مومنان و مشركان در نحوه و نيز انتخاب كسي است كه بدان مي بايست توسل جسته شود. مشركان به بت ها به عنوان وسيله تقرب توسل مي جستند، چنان خود بدان اقرار دارند و قرآن آن را گزارش مي كند. ( زمر آيه 3 و آيه 43) البته قرآن تمسك و توسل مشركان را به بت ها براي تقرب تخطئه مي كند، ولي اين بدان معنا نيست كه اصل توسل، نادرست و يا غير مشروع باشد. ( اسراء آيه 56 و 57 زمر آيه 3 و 43 )
در ميان مسلمانان نيز توسل رواج داشته است و آنان به عنوان رويه اي معمول به پيامبر توسل مي جستند و به وسيله او رهايي از گناه و مشكلات و سختي ها را جستجو مي كردند. ( نساء ايه 64)قرآن گزارش مي كند كه حتي منافقان بر پايه اين سنت به خود پيامبر (ص) مراجعه و خواستار توسل مي شوند ولي به جهت نفاقي كه دارند و ايمان به توسل نداشته اين توسل تاثيري را به جا نگذاشت و قرآن بر عدم تاثير گذاري چنين توسل نفاق آميز تاكيد كرده و مي فرمايد: به زودي اعرابي كه از همراهي با تو تخلف ورزيدند مي گويند كه سرگرم اموال و خانواده خود شديم و نتوانستيم شما راه همراهي كنيم پس تو براي ما طلب آمرزش و استغفار كن . اينان چيزي را كه در دل هايشان نيست ، به زبانشان مي گويند.( فتح آيه 11)

توسل به معناي واگذاري و دست روي دست گذاشتن نيست ، چنان كه در مساله توكل نيز اين معنا مراد نيست ، زيرا توكل و توسل به معناي تاثيرگذاري خدا بر هستي و توحيد افعالي است و تلاش و جهاد از سوي بشر به معناي آن است كه در طول اراده الهي ، تلاش فرد است ؛ زيرا دنيا را خداوند مكان تاثير اسباب قرار داده است و از اين رو به دار الاسباب شهرت يافته است. در روايات معتبر است كه ان الله يابي ان تجري الامور الا باسبابها، خداوند پرهيز دارد كه امور جز در مسير اسباب به سرانجام برسد. بنابراين در آياتي كه سخن از توسل است در همان آيات سخن از تلاش و جهاد از سوي بنده و به كارگيري تقواست كه خود نيز عامل و ابزاري تلاشي است كه از سوي بنده انجام مي گيرد. در قرآن پس از تاكيد بر توسل جويي آمده است: وابتغئوا اليه الوسيله و جاهدوا في سبيله لعلكم تفحلون ، اگر مي خواهيد رستگار شويد و به هدف برسيد از وسيله استفاده كرده و در راه او تلاش و جهاد كنيد.( مائدة آيه 35)

براي توسل آثار بسياري بيان مي شود ولي آن چه را مي توان به عنوان برخي از مصاديق قرآني توسل بر شمرد مي توان به آثاري چون آمرزش از گناهان كه خود عاملي مهم در جذب بركات و رهايي از مشكلات و سختي ها و تنگناهاست آشاره كرد. ( بقره ايه 37) اين كه بر آمرزش از گناهان تاكيد مي شود از آن رو ست كه در نگرش قرآني عامل بسياري از مشكلات و سختي هاي دنيوي و بيماري ها ، گناهاني است كه انسان مرتكب مي شود. همين مساله باعث مي شود كه بركات آسماني و زميني به دست فرد و يا جامعه نرسد. قرآن مي گويد كه با تقواپيشگي مي توان از همه بركات زمين و آسمان بهره مند شد. اگر بخواهيد درهاي آسمان باز شود تقوا پيشه كنيد. بنابراين دوري از گناهان و تقوا امري مهم در رهايي از مشكلات دارد . براي رهاي از گناه مي بايست در توبه را گشود كه توسل عاملي مهم در گشودن در توبه به سوي فرد و جامعه است. از اين جاست كه در رحمت الهي نيز باز مي شود و توسل به عنوان عاملي در اين راستا بر شمرده مي شود. ( نساء آيه 64 و نيز ممتحنه آيه 12)

براي اين كه جزو كساني نشويم كه فرصت توسل از آنان گرفته مي شود بايد به راهكارهايي كه قرآن بدان اشاره كرده توجه داشته باشيم. برخي مي گويند كه توفيق توسل و تمسك را نمي يابيم . مي توان عواملي را براي اين عدم توفيقي برشمرد كه در اين جا به برخي از موانع كه در قران بدان اشاره شده بيان مي گردد.
از جمله موانع اي كه درقرآن از آن ياد شده است ، استكبار ورز است. به اين معنا كه انسان مستكبر نمي تواند به توسل برسد و از آن بهره و از فوايد آن استفاده كند. انسان مستكبر خود را بيش از حد باور داشته و نيازي نمي بيند تا از ديگري كمك و ياري بجويد.( منافقون آيه 5)
از ديگري موانع اي كه درقرآن بدان اشاره شده است ، نفاق است . انسان منافق نيز از آن جايي كه باوري به رسالت و ايماني به قيامت و رستاخيز ندارد ، خود را بي نياز از ديگري مي يابد و از اين رو به توسل رو نمي آورد.( فتح آيه 11 و نيز نساء آيه 64)

از مهم ترين عوامل براي ايجاد بستر روحيه براي توسل و تاثيرگذاري آن مي توان به توبه اشاره كرد. ( يوسف آيه 12 و نيز بقره ايه 37) با توبه و بازگشت به خدا اين امكان فراهم مي آيد تا بتواند به توسل رو آورده و تاثير آن را نيز ببيند.
تقوا ( مائده آيه 35) و تلاش و جهاد در راه خدا ( همان ) و نيز فقدان نفاق ( فتح آيه 11) از ديگري مواردي است كه به عنوان بسترهاي و زمينه هاي مفيد براي توسل و تاثير آن در قرآن ياد شده است.
به هر حال توسل امري مشروع ، مفيد و تاثيرگذاري است كه انسان براي رهايي از مشكلات و سختي هايش مي تواند بدان مراجعه نمايد. بهترين اشخاصي كه مي توان براي توسل بدان ها رجوع كرد و آثار آن را ديد همان اشخاصي هستند كه در گزارش قرآن ، پيامبران براي رهايي از مشكلات خود بدان ها رجوع كرده اند . اينان همان انوار پاك و طاهر پيامبر(ص) و اهل بيت او (ع) هستند .
يا رب از دل هاي ما نور محبت را مگير ***اين توكل اين توسل اين ارادت را مگير
هستي ما بستگي دارد به مهر اهل بيت ***هر چه خواهي بگير اما ولايت را مگير